Ανακατασκευή ολόσωμης δερμάτινης ασπίδας γεωμετρικών χρόνων τύπου Δίπυλου

 

Νικόλαος Κλεισιάρης (Νικανωρ), Μηχ/γος Μηχανικός

Ο Σύλλογος Ιστορικών Μελετών ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ προχώρησε στην ανακατασκευή ολόσωμης δερμάτινης ασπίδας γεωμετρικών χρόνων τύπου Διπύλου. Με δεδομένο το στόχο κάλυψης όλης της ιστορικής περιόδου από την Μινωική-Μυκηναϊκή έως την ύστερη Ελληνιστική εποχή, ο Σύλλογος Ιστορικών Μελετών ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη μεταβατική περίοδο 1100-700πΧ, των λεγόμενων Γεωμετρικών χρόνων, με την παρούσα μελέτη και ανακατασκευή του χαρακτηριστικότερου όπλου της περιόδου αυτής, της ολόσωμης ασπίδας Διπύλου.

Η ασπίδα Διπύλου είναι μία ογκώδης ελλειπτική ολόσωμη ασπίδα με δύο χαρακτηριστικά πλαϊνά ανοίγματα, η οποία συχνά αναφέρεται ως το ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ των μυκηναϊκών Οκτώσχημων και των αρχαϊκών Βοιωτικών. Ο τύπος όμως ήταν ήδη γνωστός από τη μέση Μυκηναϊκή εποχή όπως καταδεικνύουν απεικονίσεις σε κοσμήματα χρονολογούμενα τον 16ο αιώνα π.Χ.

 

 

Επομένως, η ασπίδα Διπύλου χρησιμοποιήθηκε παράλληλα με τις υπόλοιπες ολόσωμες ασπίδες της Mυκηναϊκής περιόδου όπως η Οκτώσχημη και ο Σάκκος. Για λόγους που ακόμα δεν μας είναι γνωστοί  υπήρξε η μόνη ολόσωμη που επεβίωσε στην 1η χιλιετία π.Χ και έως το τέλος του 8ου αιώνα οπότε και τελικώς εγκαταλείφθηκε χάριν της μικρότερης Βοιωτικής, ασπίδας της οποίας το μεν σχήμα προδίδει εξέλιξη της Διπύλου, το δε μέγεθος υπονοεί διαφορετική χρήση.

Όπως και άλλες πτυχές του πολιτισμού της γεωμετρικής εποχής, η ασπίδα Διπύλου παραμένει μυστήριο. Από τη μία πλευρά δεν έχει βρεθεί κανένα σχετικό αρχαιολογικό εύρημα. Από τη άλλη, οι σχετικές αγγειακές απεικονίσεις προέρχονται ως επί τω πλείστω από τη Γεωμετρική περιόδο κατά τη διάρκεια της οποίας η τέχνη διακρίνεται για σχηματική υπερβολή και έλλειψη αναπαραστατικής λεπτομέρειας. Ακόμα και τα γνωστότερα αγγεία, οι κρατήρες της Διπύλου από τους οποίους έλαβε την ονομασία, χαίρουν λιγότερων λεπτομερειών από τις προγενέστερες απεικονίσεις Οκτώσχημης και Σάκκου.

Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι αυτός ο τύπος ασπίδας χρησιμοποιήθηκε για τουλάχιστον 800 χρόνια, επομένως είναι βέβαιη η παρουσία διαφόρων παραλλαγών σε μέγεθος, σε υλικά και σε τρόπο κατασκευής. Η Διπύλου σκιαγραφείται μέσα από τις απεικονίσεις και από τη συγκριτική ανάλυση σε σχέση με την Οκτώσχημη ως μία ολόσωμη ασπίδα φτιαγμένη από στρώματα δέρματος στερεωμένα σε καλαθωτό ξύλινο πλέγμα σχετικής καμπυλότητας με μήκος από 1,10μ εώς 1,50μ  και πλάτος περίπου 0,80-1,00μ. ανάλογα με τις διαστάσεις του φορέα και τις προτιμήσεις του.

Η παρούσα ανακατασκευή ασπίδας Διπύλου αποτελεί μελέτη και κατασκευή του ερευνητή Δημητρίου Κατσίκη για λογαριασμό του οπλίτη Νικάνορος  από όσο γνωρίζουμε είναι η πρώτη συστηματική προσπάθεια του είδους παγκοσμίως. Έχει διαστάσεις 1,25μ ύψος και 0,90μ πλάτος με ακτίνα καμπυλότητας στα 0,10μ. ώστε αναλογικά με το ύψος του φορέα να καλύπτει ως ολόσωμη τον κορμό συμπεριλαμβανομένης της μέσης παρά τα πλαϊνά ανοίγματα, αφήνοντας εκτεθειμένα μόνο κεφάλι και κάτω μέρος κνήμης. Η κατασκευή βασίστηκε σε διάταξη καλαθωτού ξύλινου σκελετού επικαλυπτόμενου από δέρμα και έκανε αποκλειστική χρήση φυσικών υλικών.

Στην περιφέρεια και στους δομικούς άξονες χρησιμοποιήθηκαν δεσμίδες ξύλου λυγαριάς ενώ το ενδιάμεσο πλέγμα έγινε με μονά κλαδιά μουριάς, στρωμένα και δεμένα με δερμάτινα λουριά και ξυλόκολλα. Το δέρμα που επιλέχτηκε είναι δύο στρώσεις βοδινού δέρματος 3χιλ.έκαστη που δίνουν ελάχιστο πάχος προστασίας 6χιλιοστών. Οι στρώσεις δέρματος δέθηκαν με δερμάτινα λουριά σε 80 σημεία ανά την περιφέρεια της ασπίδας. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην αντοχή της ασπίδας, ειδικά στην περιφέρεια όπου οι ήδη ενισχυμένες δεσμίδες λυγαριάς λαμβάνουν προσθήκη επιπλέον στρώσεων δέρματος για ακόμα μεγαλύτερη αντοχή σε χτυπήματα από θλαστικό όπλο.

Το εξωτερικό της ασπίδας διακοσμήθηκε με χειροποίητα σφυρήλατα επιθέματα από χαλκό μέσου πάχους 1,2χιλ, τα οποία, αν και διακοσμητικά, ενισχύουν στα σημεία ακόμα περισσότερο την αμυντική ικανότητα της ασπίδας. Το εσωτερικό της ασπίδας καλύφθηκε από φυσική λινάτσα ενώ στα άνω άκρα των πλαϊνών ανοιγμάτων της ασπίδας στερεώθηκε δερμάτινος τελαμώνας για τον επωμισμό της ασπίδας. Ο τελαμώνας ενισχύθηκε στο σημείο επωμισμού με στρώσεις δέρματος ώστε να προσφέρει άνεση κατά τη χρήση του.

Ένα από τα μεγάλα ερωτήματα που τέθηκαν ήταν η τοποθέτηση της λαβής για την οποία δεν υπάρχουν στοιχεία στις αναπαραστάσεις. Η μονή λαβή φάνηκε πιο δύσκολη στο χειρισμό λόγω του βάρους και κυρίως του πλάτους και των σχετικών ροπών σε αντίθεση με την περίπτωση της Οκτώσχημης, όπου το μικρότερο πλάτος φέρεται να διευκόλυνε μια τέτοια λαβή όπως και στις μεταγενέστερες ορθογώνιες ρωμαϊκές ασπίδες. Η προσθήκη συστήματος λαβής-αντιλαβής αποδείχτηκε πιο άνετη στο κράτημα και αρκετά ευέλικτη εφόσον ο φορέας, αναρτώντας επ ώμου την ασπίδα μπορεί να βγάζει το χέρι από την αντιλαβή κατά το δοκούν ή να μετατοπίζει ελαφρώς και να σταθεροποιεί την ασπίδα χρησιμοποιώντας μόνο τη λαβή.

Το συνολικό αποτέλεσμα αναπαράγει μια εντυπωσιακή ολόσωμη ασπίδα βάρους 11 κιλών η οποία παρέχει αυξημένα επίπεδα προστασίας τόσο από βλήματα όσο και από αγχέμαχα νηκτικά και θλαστικά όπλα. Εύλογο λοιπόν το ερώτημα εάν θα ήταν εύκολη η χρήση μιας τόσο ογκώδους ασπίδας στο πεδίο της μάχης όπου ο πολεμιστής θα ήταν αναγκασμένος να την μεταφέρει για μεγάλο διάστημα.

Η ευκαιρία δοκιμής της ασπίδας δόθηκε κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης για τα 2500 χρόνια από τη μάχη του Μαραθώνα όπου ο συντάκτης του παρόντος άρθρου, Οπλίτης Νικάνωρ, σε μια πρώτη επαφή με την ασπίδα, την επωμίστηκε καθ όλη τη διάρκεια της τρίωρης εκδήλωσης διαθέτοντας μόνο μερικά διαλείμματα δια την απόθεση της ασπίδας στο έδαφος. Η πρώτη αυτή δοκιμή έδειξε ότι η ασπίδα μεταφέρεται σχετικά εύκολα για μεγάλο χρονικό διάστημα με το συνδυασμό λαβής-αντιλαβής-τελαμώνα. Αξιοσημείωτο δε είναι ότι ο φορέας, οπλίτης Νικάνωρ, προερχόταν από ταξίδι με μόλις 3 ώρες ύπνου ενώ όχι μόνο δεν είναι αθλητής αλλά δεν είχε καν την ευκαιρία προπόνησης με τον οπλισμό.

Βάση αυτής της εμπειρίας λοιπόν συμπεραίνουμε ότι ένας πολεμιστής της γεωμετρικής περιόδου που έχαιρε ειδικής εκπαίδευσης στα όπλα αλλά και καθημερινής σκληραγωγίας θα έβρισκε άνετο τον επωμισμό της συγκεκριμένης ασπίδας, ακόμα και σε συνδυασμό με ελαφρύ θώρακα, για τουλάχιστον τέσσερις ώρες με ελάχιστα διαλείμματα απόθεσης, αρκετά παραπάνω από όσο θα απαιτούσαν οι συνθήκες των περισσοτέρων μαχών της εποχής.

Πέρα από τον επωμισμό, το περπάτημα αποδείχτηκε επίσης άνετο όταν η ασπίδα κρατιέται στο πλάι. Σε συνθήκες μάχης, όμως, η εμπρόσθια θέση δυσχεραίνει το γρήγορο βάδισμα εφόσον τα πόδια χτυπάνε στην κάτω περιφέρεια. Αυτό δεν είναι επίπονο αλλά σίγουρα δεν επιτρέπει γρήγορες κινήσεις. Ένας ενδιαφέρον τρόπος να κινηθεί ο πολεμιστής πιο γρήγορα είναι να κρατάει το αριστερό του πόδι εφαπτόμενο στην κάτω περιφέρεια με περασμένο το αριστερό χέρι στην αντιλαβή για σταθερότητα και να τρέχει με καλπασμό παρόμοιο με αυτόν που χρησιμοποιεί ένας ακοντιστής στη βολή του. Η κίνηση αυτή, πολύ εύκολη με την αντιλαβή, θα ήταν δύσκολη με μονή λαβή λόγω αστάθειας και θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο μετά από σημαντική μετατόπιση του κέντρου βάρους προς τα κάτω όπως συμβαίνει στις Οκτώσχημες λόγω σχεδίασης.

Η πρώτη αυτή δοκιμή έγινε κατά τη διάρκεια εκδήλωσης οπότε δεν δοκιμάστηκαν πλήρεις τακτικές μάχης   αυτός είναι ένας τομέας για τον οποίο ελπίζουμε οι περαιτέρω δοκιμές nτης ασπίδας να μας διαφωτίσουν. Μία από τις απλές κινήσεις που δοκιμάστηκαν ήταν το κράτημα του δόρατος μέσα από το δεξί πλαϊνό άνοιγμα   η πλέον κλασσική υπόθεση χρήσης των ανοιγμάτων   κίνηση που φάνηκε να περιορίζει την ευχέρεια ελιγμών. Αντίθετα, τα ανοίγματα φάνηκαν να διευκολύνουν το αστραπιαίο νηκτικό χτύπημα με σπαθί σε αντίπαλο που επιτίθεται πέφτοντας στην ασπίδα. Οφείλεται να σημειωθεί όμως ότι η μικρή εμπειρία του φορέα και συντάκτη αυτού του άρθρου στη χρήση των όπλων αυτών δεν επιτρέπει την ασφαλή εξαγωγή συμπερασμάτων.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα παρατήρηση αφορά την ανάρτηση του σπαθιού Αόρ. Το συγκεκριμένο ορειχάλκινο Άορ παραδόθηκε με την θήκη σε κλασσική κάθετη διάταξη για τοποθέτηση στα αριστερά, άβολη όμως λόγω του ολόσωμου της ασπίδας, εξού και η εκουσίως πρόχειρη τοποθέτηση στα δεξιά. Η πιο βολική θέση που δοκιμάστηκε ήταν η αριστερή οριζόντια η οποία επιτρέπει και το ευκολότερο ξεθήκωμα, θέση που συμφωνεί με συγκεκριμένη αναπαράσταση σε αγγείο γεωμετρικής εποχής και η οποία συστήνεται για τις μελλοντικές δοκιμές.

Τα ερωτήματα λοιπόν παραμένουν πολλά και αφορούν την πρακτική σε διάφορους σχηματισμούς μάχης με χρήση δόρατος και σπαθιού, ειδικά δε το πόσο ενεργητική ή παθητική είναι η χρήση της ασπίδας αναρτημένης στον ώμο. Περαιτέρω ερωτήματα όμως τίθενται και σε κοινωνιολογικό επίπεδο εφόσον η ασπίδα φαίνεται ότι αποτέλεσε αντικείμενο κύρους, εξού και η παρουσία της σε ακριβά κοσμήματα.

Για τη διεξαγωγή πιο ασφαλών συμπερασμάτων επί της συνολικής τοποθέτησης της ασπίδας Διπύλου στο Μυκηναϊκό και Γεωμετρικό πεδίο μάχης θα πρέπει να γίνουν σειρές δοκιμών σε πραγματικές συνθήκες μάχης – εδώ άλλωστε επισημαίνεται και η αξία της πειραματικής αρχαιολογίας την οποία υπηρετεί ο Σύλλογος ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ.

Από τον εικονιζόμενο εξοπλισμό, η μελέτη και κατασκευή της ασπίδας Διπύλου αποτελεί έργο του Δημητρίου Κατσίκη, Ερευνητή με ειδίκευση στην πλήρη αποκατάσταση Αρχαιο-Ελληνικού και Ελληνο-Ρωμαϊκού οπλισμού. Η δερμάτινη ζώνη διακοσμημένη με χάλκινα επιθέματα είναι επίσης κατασκευή του Δ. Κατσίκη (http://hellenicarmors.gr). Το μπρούτζινο ξίφος Άορ με τη δερμάτινη θήκη του είναι κατασκευή του Δημητρίου Τέρτση, Οπλουργού με ειδίκευση στην κατασκευή Αρχαιο-Ελληνικών όπλων. Οι κατασκευές έγιναν για λογαριασμό του συντάκτη της άνωθεν παρουσίασης, Οπλίτη Νικάνορα, μέλους του Συλλόγου Ιστορικών Μελετών ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ

Νικόλαος Κλεισιάρης, Μηχ/γος Μηχ/κος, (Οπλίτης Νικάνωρ), orestisnikanor@gmail.com

 

Copyright of KORYVANTES Association – do not copy or reproduce without permission